Cây sắn dây là một loại cây thân leo, dài tới 10m, rễ mọc thành củ, sau đó người ta lấy của này về mài thành bột. Thân của cây sắn dây này hơi có lông. Lá kép gồm 3 lá chét; lá chét hình bầu dục, lá chét chia thành 2-3 thùy rõ rệt, phiến lá dài 7-15cm, rộng 5-12cm, có lông ở cả hai mặt, cuống lá dài ở trong giữa, và cuống lá có 2 bên có cạnh ngắn. Hoa màu xanh lục, mọc thành chùm giữa các kẽ lá. Quả của loại cây này có độ dài 9-10cm, rộng 10mm, màu vàng nhạt, cực nhiều lông.
Củ sắn dây tốt thế nào?
Bộ phận dùng tốt nhất là rễ (hoặc củ sắn dây) được thu hoạch vào mùa đông, xuân. Củ sắn dây được đào lên và rửa sạch đất cát; bỏ lớp vỏ ngoài, cắt khúc hoặc thái lát, sau đó phơi hoặc sấy khô, Đông y gọi là cát căn. Rễ đào về rửa sạch, loại bỏ rễ con và chế biến ngay, không nên để quá 3 ngày, để lâu nữa sẽ bị thối hỏng.
Sắn dây không chỉ là thực phẩm thanh nhiệt giài khát trong ngày hè mà còn là vị thuốc hay trị nhiều bệnh.
Hoa sắn dây gọi là cát hoa có vị ngọt, tính bình. Có tác dụng giải ngộ độc rượu, chữa phiền khát, tràng phong hạ huyết (đại tiện ra máu).
Bột sắn dây pha uống sống hay nấu chín làm nước giải khát trị sốt nóng, nhức đầu, mẩn ngứa, mụn nhọt, rôm sảy, kiết lỵ ra máu.
Về thành phần dinh dưỡng, sắn dây có flavonoids (daizein, puerarin, formononetin,…); triterpenoids (sophoradiol, soyasapogenol…) và các hợp chất carbohydrate (tinh bột 10 – 14%, mannitol, pinitol) miroessterol, succinic acid, allantoin.
Phân bố, thu hái và chế biến
- Cây mọc hoang ở khắp miền rừng núi nước ta tuy nhiên không thấy khai thác cây mọc hoang. Được trồng tại khắp nơi để lấy củ ăn và chế bột sắn dây làm thuốc.
- Từ cuối tháng 10 đến tháng 3-4 năm sau, người ta đào lấy rễ rửa sạch đất cát, bóc bỏ lớp vỏ giấy bên ngoài (cho dễ khô), cắt thành từng khúc dài 10-15cm, nếu đường kính quá to thì bổ dọc thành 2 nửa, có khi thái thành từng miếng dày 0,50-1cm, xông diêm sinh, sau đó phơi hoặc sấy khô. Nếu muốn chế bột sắn dây thì giã nhỏ, gạn lấy tinh bột, lọc đi lọc lại nhiều lần, phơi khô.
Vị thuốc sắn dây
Theo Đông y, sắn dây vị ngọt, cay, tính bình; vào các kinh tỳ và vị. Tác dụng giải biểu thanh nhiệt, giải cơ thấu chẩn chỉ khát, sinh tân chỉ tả. Trị cảm sốt đau đầu, đau cứng vùng đầu cổ vai, sốt nóng khát nước, lỵ, tiêu chảy, ban sởi mọc chậm không đều. Ngày dùng 6 – 16g; bằng cách nấu luộc, chưng hầm, vắt lấy nước. Sau đây là một số thực đơn chữa bệnh có sắn dây.
Song cát thang: khổ qua tươi 150 – 200g, cát căn tươi 150 – 200g. Tất cả rửa sạch thái lát, sắc hoặc hãm uống. Ngày uống 1 lần, đợt 2 – 3 ngày. Dùng tốt cho người bị cảm mạo phong nhiệt; biểu hiện đau đầu sốt nóng vã mồ hôi, tắc ngạt mũi, đau sưng họng, viêm khí phế quản, ho có đờm vàng, các trường hợp sốt xuất huyết (mới sốt nóng hay đã có xuất huyết dưới da và niêm mạc).
Củ sắn dây sau khi thái phiến và câu đằng lượng bằng nhau, hai thứ đem tán vụn; phơi hoặc sấy khô, trộn đều rồi đựng trong lọ kín để dùng dần. Cách sử dụng rất đơn giản: mỗi ngày bạn lấy khoảng 30g đựng trong túi vải buộc kín miệng rồi đem hãm với nước sôi trong bình kín, sau chừng 20 phút thì dùng được, uống thay trà trong ngày. Một số tài liệu đào tạo Y học cổ truyền Sài Gòn cho thấy; cách làm này rất tốt đối với những người mắc các bệnh như: nhiệt miệng, đau đầu, cao huyết áp, cổ vai đau nhức.
Món ăn từ vị thuốc sắn dây
Cháo sắn dây gạo tẻ: bột sắn dây 30g, gạo tẻ 50g. Gạo ngâm nước 1 đêm, đem nấu cháo cùng với bột sắn; thêm chút muối hoặc đường để ăn. Món này rất tốt cho người tăng huyết áp, bệnh mạch vành, đái tháo đường týp II, tiêu chảy mạn tính do tỳ hư. Ngoài ra còn làm thức ăn giải nhiệt giải khát mùa hè.
Nước ép sắn dây ngó sen: sắn dây tươi, ngó sen liều lượng như nhau, ép nước uống. Dùng tốt cho người bị xuất huyết dưới da; rong kinh rong huyết, chảy máu chân răng, tiểu ra máu, đại tiện ra máu.
Nước rau má sắn dây: rau má tươi 20 -30g, bột sắn 10g. Rau má rửa sạch, giã nát; thêm 150 – 200ml nước sôi, để nguội gạn lấy nước; hòa bột sắn; thêm đường vừa uống. Làm nước giải khát. Trị sốt nóng, nhức đầu, mẩn ngứa, mụn nhọt rôm sảy, kiết lỵ ra máu.
Nước rau má sắn dây giải khát, trị sốt nóng, nhức đầu, mẩn ngứa mụn nhọt rôm sảy…